[ Pobierz całość w formacie PDF ]

połączenia dwóch teologii, ponieważ jego duch był przeznaczony do odegrania tej samej roli zarówno
w jednej, jak i w drugiej. Zarówno Europejczycy, jak i Hawajczycy będą robić z niego męczennika
swojej własnej sprawy.
Dla Hawajczyków Cook był postacią boga, który sprawia, że ziemia wydaje owoce dla rodzaju
ludzkiego: bogiem płodności, patronem pokojowego i rolniczego rzemiosła. Jednak z perspektywy
europejskiej, jako "globalny agent Adama Smitha", był również duchem wcielającym pokojową
"penetrację" rynku: komercyjną ekspansję obiecującą przyniesienie cywilizacji nieoświeconym oraz
bogactwa całemu światu. Cook miał wyznaczyć kurs: określić drogi, z
ródła, rynki. Będąc w ten sposób
zwiastunem Pax Britannica, Cook był także burżuazyjnym Lono.
Zbieżność przekonań duchowych była obecna już w samej śmierci Cooka: w przyczynach jego śmierci
i sposobie, w jaki umarł. To, jak Cook traktował "tych tubylców" - jego troska o zapewnienie sobie ich
przyjaz
ni, używanie siły w stopniu minimalnym, uczciwe handlowanie (choć korzystne), zapobieganie
rozpanoszeniu się "wenery" i broni palnej - wszystko to było w ostateczym rozrachunku spójne,
często świadomie, ze światową ekspansją handlu, którą ta podróż miała uczynić możliwym. Cook
uczynił nową erę kapitalistycznej ekspansji istotą własnego indywidualnego charakteru (Smith 1979).
(Obraz Johna Webbera, Z
mierć kapitana Cooka)
148
Wyspy historii
Nie był Cortezem - nie bardziej niż Lono był Ku zdobywcą. Bernard Smith mówi, że "Cook musiał być
pierwszym Europejczykiem, który praktykował z powodzeniem na światową skalę użycie tolerancji w
celu osiągnięcia dominacji (1979: 179). Zatem jeśli Hawajczycy byli gotowi przyjąć go jako własnego
boga, on był gotów przyjąć honory. Chociaż rozumiał to rytualnie, to doceniał to praktycznie. Lecz, jak
napisał poeta Cowper, kiedy dowiedział się, w jaki sposób Cook umarł, "Bóg jest zazdrosnym
bogiem"14.
Z drugiej strony, pycha Cooka była w takiej samej mierze polinezyj-ska, jak i europejska. Wez
my pod
uwagę, że miał za sobą lata doświadczeń na wyspach jako "ktoś w rodzaju istoty wyższej". Tylekroć
przedtem był na krawędzi katastrofy i tylekroć przedtem udawało mu się uchronić siebie i swoich
ludzi. Podobnie i tym razem, pomimo wszystkiego, co powiedziano o zmęczeniu Cooka i jego
pasożytach, zgodnie ze wszystkimi ówczesnymi relacjami, stawił czoła kryzysowi z niespieszną
pewnością siebie. Wydaje się przemierzać miejsce swojej śmierci jak we śnie. Więcej niż w jednym
dzienniku mówi się o jego trudnym do wytłumaczenia "odurzeniu", jak gdyby myślał, że jest
niepokonany. Zatem umarł prawdziwie polinezyjską śmiercią: śmiercią zarezerwowaną dla człowieka,
który zgromadził tyle mana, że ma pokusę przeciwstawienia się prawom, jakim podlegają zwykli
ludzie. Maorysi mówią o takich osobach, że:
"mogą jedynie zostać pokonane przez jakiś czyn lub zaniedbanie, na przykład zlekceważenie lub
niedopełnienie religijnych lub wojennych rytuałów, które jak pokazuje doświadczenie, są
nieodzowne, by odnieść sukces na wojnie, lecz które nasz wojownik, zepsuty sprzyjającym mu latami
szczęściem, zaczął postrzegać jako konieczne jedynie w przypadku zwykłych śmiertelników, a o
niewielkim znaczeniu dla ludzi mana" (Gudgeon 1905: 62).
149
Kapitan James Cook, czyli Umierający Bóg
Niemniej, jak napisał kiedyś Cook w prywatnym dzienniku: "Takie niebezpieczeństwa to nieodłączni
towarzysze człowieka, który rusza, by dokonywać odkryć".
PRZYPISY
1 Niniejszy szkic ma związek z moją poprzednią pracą, "Lapotheose du captaine Cook", w: Lafonction
symboliąue, Michel Izard i Pierre Smith (red.), Paris, Gallimard, 1979, lecz moje poglądy na temat
obecności i śmierci Cooka na Hawajach oraz natury hawajskiego Festiwalu Noworocznego (Ma-kahiki)
uległy istotnej zmianie pod wpływem póz
niejszych studiów. Prezentowany tutaj tekst to w gruncie
rzeczy Wykład Frazerowski, wygłoszony na Uniwersytecie w Liverpoolu w 1982 roku.
2 Wyczerpujące omówienie z
ródeł, publikowanych i niepublikowanych, na temat trzeciej podróży
Cooka można znalez
ć u Beaglehole'a (1967: CLXXI--CCXVII). Niniejszy szkic oparty jest na moich
własnych analizach tych z
ródeł znajdujących się w Londynie (Muzeum Brytyjskie i Biuro Akt
Publicznych), Sydney (Biblioteka Nowej Południowej Walii), Canberze (Narodowa Biblioteka
Australii), Wellington, N.Z. (Biblioteka Aleksandra Turnbulla) i w Honolulu (Archiwa Hawajów,
Biblioteka Muzeum im. Bernice Pauahi Bishop i Biblioteka Sinclaira, Uniwersytet Hawajów). W dużej
mierze odwołania do poszczególnych dzienników prywatnych i dzienników pokładowych ograniczać
się będą do bezpośrednich cytowań.
3 Jedyny opis śmierci Cooka, pochodzący od osób, które zeszły z nimi na brzeg, to relacja porucznika
Moleswortha Phillipsa, w takiej formie, w jakiej przekazuje to dziennik pana Clerke'a. W
rzeczywistości Phillips został zraniony i powalony na ziemię, zanim Cook upadł, nie był więc
świadkiem jego końca. Beaglehole (1967: CXLVII-CLVII; 1974: 670-672) uważnie analizuje liczne opisy
zdarzenia powtarzane w prywatnych i publicznych dziennikach, łącznie z tym, co widziano z szalup
oddalonych od brzegu. Ogólnie rzecz biorąc, idę tropem jego interpretacji pełnej oryginalnych
przemyśleń, opierającej się zwłaszcza na relacjach Phillipsa oraz Clerke'a i Kinga (por. Kennedy 1978).
Jednakże zmierzam do podkreślenia "symbolicznych" szczegółów w tych i innych z
ródłach, które [ Pobierz całość w formacie PDF ]